Ryszard Jan Czarnowski, Lwów. Okupacja sowiecka i Lwów. Okupacja niemiecka

Dwie książki Ryszarda Czarnowskiego o Lwowie, które powinno się czytać jedną po drugiej: „Lwów. Okupacja sowiecka” i „Lwów. Okupacja niemiecka” to zapis tego, co działo się we Lwowie w czasie II wojny światowej.  

 Mamy tu więc opis pierwszej okupacji sowieckiej Lwowa, która zaczęła się we wrześniu 1939 roku, a skończyła w czerwcu 1941 roku oraz okupacji niemieckiej, która nastąpiła potem, a skończyła się kolejnym wejściem Sowietów do miasta nad Pełtwią. 

Autor przytacza wiele znanych, mniej znanych i w ogóle nieznanych ogółowi faktów. Przypomina m. in. że na początku wojny Lwów bronił się przed atakiem niemieckim, a dopiero potem na horyzoncie pojawili się Sowieci. Przytacza legendarne (nie wiadomo, czy prawdziwe) zdanie niemieckiego emisariusza, który zaczął rozmowy o poddaniu Lwowa: „Jeżeli poddacie Lwów nam, pozostanie on w Europie, jeżeli poddacie go bolszewikom – już na zawsze pozostanie w Azji.” Jednak to radzieckie czołgi weszły do Lwowa 20 września 1939 roku. 

Później nastąpił okres bardzo trudny dla Polaków: prześladowania, aresztowania, wywózki. Wszystko było niby chaotyczne, ale jednak dobrze zorganizowane. Były wcześniejsze listy proskrypcyjne Polaków do wywózki, podobnie jak u Niemców książeczki z adresami Polaków przeznaczonych do likwidacji. W tym czasie w gazecie „Czerwony Sztandar” wydrukowano słynny proroczy wiersz, którego autorem po latach okazał się Zbigniew Turek, nauczyciel z Podkarpacia (przez długi czas przypisywano autorstwo błędnie Czesławowi Miłoszowi).  

Wiersz brzmiał tak:

Runą i w łunach spłoną pożarnych
Krzyże kościołów, krzyże ofiarne…
I w bezpowrotnym zgubi się szlaku
Z ziemi lechickiej Orzeł Polaków…

O jasne słońce wodzu Stalinie
Niech sława Twoja nigdy nie zginie…
Niech nas jak orły powiedzie z gniazda
Pięcioramienna Sowietów gwiazda…

Na ziemskim globie flagi czerwone -
Będą we wichrach grały jak dzwony…
Czerwona Armia i wódz jej Stalin -
Odwiecznych wrogów na wieki obali.

Zaćmij się rychło w wieczne godziny…
Polsko, i Twoje córy i syny.
Wiara i każdy krzyż na mogile -
U stóp nam w prochu legnie i pyle.

Jednak wiersz wydrukowano zgodnie z zaleceniami autora tak, że obok siebie znalazły się zwrotki pierwsza i trzecia oraz druga i czwarta, co w efekcie dało taki tekst:

Runą i w łunach spłoną pożarnych Na ziemskim globie flagi czerwone -
Krzyże kościołów, krzyże ofiarne… Będą we wichrach grały jak dzwony…
I w bezpowrotnym zgubi się szlaku Czerwona Armia i wódz jej Stalin -
Z ziemi lechickiej Orzeł Polaków… Odwiecznych wrogów na wieki obali.

O jasne słońce wodzu Stalinie Zaćmij się rychło w wieczne godziny…
Niech sława Twoja nigdy nie zginie… Polsko, i Twoje córy i syny.
Niech nas jak orły powiedzie z gniazda Wiara i każdy krzyż na mogile -
Pięcioramienna Sowietów gwiazda… U stóp nam w prochu legnie i pyle.

Czarnowski pisze, że Sowieci planowali wywiezienie z Kresów 170 tysięcy Polaków. Nie udało im się to, bo weszli Niemcy.  M. in. była planowana wielka wywózka w czerwcu 1941 roku, pociągi były już przygotowane i czekały na dworcu we Lwowie, kiedy III Rzesza zaatakowała Związek Radziecki. I tak się złożyło, że tymi właśnie pociągami, którymi Polacy mieli wyjechać na Sybir czy do Kazachstanu, uciekali na wschód ewakuujący się Rosjanie i Żydzi na służbie sowieckiej. Tak zdecydowało przeznaczenie… 

Najstraszniejsze było to, co stało się na końcu, tuż przed ostatecznym wyjściem Sowietów ze Lwowa. W więzieniach NKWD i strażnicy zrobili krwawą rzeź więźniów, masowo zabijali ludzi w celach, zamurowywali ich w ścianach i w piwnicach. Zwalniano pospolitych przestępców, a likwidowano politycznych, to jest głównie Polaków, ale też Ukrainców. (W więzieniu Brygidki zamordowano np. śpiewaka operowego Jurija Szuchewicza, brata Romana Szuchewicza „Czuprynki” z UPA. )

Pierwsze patrole niemieckie pojawiły się we Lwowie 30 czerwca 1941 roku. Zaś pierwsze oddziały, które zajęły Lwów, to były kolaborujące z Niemcami oddziały ukraińskie – Sondergruppe „Nachtigall”, ukrainska formacja działająca u boku 1. Pułku „Brandenburg” podporządkowanego w tej operacji Abwehrze. „Nachtigallem” dowodził samozwańczy generał Roman Szuchewicz „Czuprynka”. Oddział SS „Nachitgall” powstał  z inicjatywy Kongresu Organizacji Ukrainskich Nacjonalistów  w marcu 1941 roku. Miejscem szkoleń pod kierunkiem oficerów SS i Abwehry były koszaru SS w Neuhammer (Świętoszowice)  pod Wrocławiem. Kapelanem jednostki był ksiądz Iwan Hrynicki oddelegowany przez metropolitę Szeptyckiego dotychczasowy proboszcz cerkwi świętego Jura we Lwowie. Hrynicki po wojnie próbował ratować Ukrainców z SS Galizien, którzy współpracowali z Niemcami. Prosił, by Amerykanie nie oddawali ich Sowietom. Potem uciekł do Kanady, był wykładowcą teologii na Ukrainskim Uniwersytecie w Wisconsin. 

Niemcy zaczęli rządy we Lwowie od pacyfikacji polskiej inteligencji i polskich patriotów. Tym razem to Ukraińcy ze Lwowa przygotowali listy Polaków do aresztowania, które przekazali Niemcom. Aresztowania Polaków wg tych list zaczęły się 3 lipca 1941 roku. Aresztowań dokonywali nie tylko Niemcy, ale też Ukraincy z batalionu „Nachtigall”. 4 lipca 1941 roku na Wzgórzach Wuleckich Niemcy zamordowali polskich profesorów z Uniwersytetu Lwowskiego (za Sowietów ludzie ci normalnie pracowali na uczelni). Opuszczone przez Sowietów budynki więzienne we Lwowie Niemcy zajęli na początku lipca 1941 roku. 

W okupowanym przez Niemców Lwowie zaczęły się polowania na Żydów, którzy zaczęli się ukrywać. Wcześniej, za Sowietów, ich los był lepszy niż Polaków, bo wielu Żydów było komunistami i służyło Sowietom. Generalnie – za Sowietów bardziej ucierpieli Polacy, za Niemców – Żydzi. Ale Polakom też łatwo nie było, bo ich gnębili zarówno Niemcy jak Ukraińcy. 

Tu przykład listu, który otrzymywali Polacy od Ukraińców w czasie niemieckiej okupacji Lwowa:

 „Wzywa się was jako polską rodzinę do opuszczenia tego miejsca w ciągu 48 godzin i wyniesienia się z ziem ukraińskich na zachód za San. Nie wykonując polecenia do 11 kwietnia 1944 , wydajecie na siebie wyrok śmierci i zostanie unicestwiona (spalona) wasza majętność.” 

Obie książki Ryszarda Czarnowskiego napisane są pięknym, gawędowym stylem i nie są przeładowane przypisami, indeksami i bibliografią, co sprzyja łatwiejszej lekturze. Autor nie sili się na "naukowość", ale po prostu opowiada o Lwowie. Bardzo dobrze mi się to czytało. Dzięki lekkiej formie przyswoiłam wiele cennych informacji historycznych, których wcześniej nie znałam. 

Ale, książki te mają jedną wielką wadę. 

Chodzi o druk, który okropnie męczy oczy. 

Bardzo więc proszę wydawnictwo "Rytm": 

kochani, zmieńcie ten druk w swoich książkach, na Boga! Strasznie przeszkadzał mi w lekturze ten fantazyjny krój liter! Taki druk nie tylko potwornie męczy oko i rozprasza uwagę, ale też powoduje, że czytelnik mimo woli odwraca uwagę i skupia się na tych malowniczych literkach. Czytałam te książki dość długo, bo wielokrotnie musiałam przerywać lekturę, by oczy mi odpoczęły.

Bardzo proszę drukować książki NORMALNYM, wyraźnym drukiem!

Wypożyczyłam jeszcze z biblioteki książkę o Grodnie tegoż autora i wydaną w tym samym wydawnictwie. No i naprawdę nie wiem, czy w ogóle do niej podejdę. Boję się o swoje oczy. 

Czarnowski Ryszard Jan, „Lwów. Okupacja sowiecka”, Oficyna Wydawnicza „Rytm”, Warszawa 2016

Czarnowski Ryszard Jan, „Lwów. Okupacja niemiecka”, Oficyna Wydawnicza „Rytm”, Warszawa 2016

Alicja Łukawska

Tekst ukazał się na blogu Archiwum Mery Orzeszko