„Pamiątki Soplicy” Henryka Rzewuskiego to tekst dzisiaj już zapomniany, a przecież bez niego – a raczej bez opowieści pana hrabiego Rzewuskiego snutych na Krymie i w Rzymie – nie byłoby „Pana Tadeusza”, najważniejszego chyba tekstu w naszej literaturze. Bo tych opowieści właśnie słuchał bezpośrednio od niego nie byle kto, a sam Adam Mickiewicz. One to właśnie zainspirowały poetę do stworzenia barwnego, niezapomnianego świata szlacheckiego, jaki jest w najpiękniejszym polskim poemacie.
Wieść niesie, że opowieści hrabiego Henryka najpierw zaistniały w postaci ustnej. Podobno Mickiewicz siedział, słuchał w milczeniu tego, co opowiadał mu Rzewuski i w końcu powiedział: „słuchaj, spisz to wszystko”.
– Ale jak to spisać? – odparł Rzewuski.
– Zwyczajnie, tak jak mówisz – odpowiedział wieszcz.
Tako rzecze historia literatury. Podobno ta właśnie rzymska rozmowa Rzewuskiego z Mickiewiczem legła u początków nowego gatunku literackiego, czyli gawędy szlacheckiej, występującej tylko w literaturze polskiej.
Bo kultura szlachecka była gadana, a nie pisana. Szlachcic polski mało pisał i właściwie w ogóle nie czytał. Za to pilnie słuchał, co opowiadają inni. Sam też często i z dużą wprawą zabierał głos. Był zresztą do tego przygotowany, bo właśnie ustnych wystąpień publicznych uczono go w szkołach.
I tak też napisana została ta książka. Jej narracja jest typowa dla gawędy. I przez to właśnie jest dość trudna w odbiorze. Co tu dużo gadać! To się po prostu ciężko czyta! Podchodziłam do tej książki kilkadziesiąt lat, kupiłam ją sobie jakoś tak zaraz po maturze i nie zmogłam. Potem próbowałam to czytać na studiach, bo była na liście lektur z romantyzmu i też nie dałam rady. Korzystałam z niej parę lat temu podczas pisania mojej książki o duchach na kresach (opisując m. in. kresowego warchoła i hulakę, pana Wołodkowicza, którego duch do tej pory jakoby straszy w Mińsku, a także słynnego kaznodzieję z okresu konfederacji barskiej i cudotwórcę kresowego, księdza Marka Jandołowskiego), ale też wtedy jakoś nie udało mi się przeczytać całości, przestudiowałam tylko potrzebne mi fragmenty.
I dopiero teraz, jakoś tak mnie naszła ochota na tekst Rzewuskiego. Podeszłam do niego jednak zupełnie inaczej. Wzięłam się na sposób. Po prostu czytałam sobie to na głos. I chwyciło! W tej postaci gawęda szlachecka zyskała pewien rytm i styl, niezwykle potoczysty i barwny. Dość długo to trwało takie czytanie po cichu, a raczej mruczenie, ale było warto. Jakiż to piękny tekst! Seweryn Soplica (nie mylić z Jackiem Soplicą!) snuje swoje opowieści jedna za drugą, przypominając dawny, miniony świat naszych szlacheckich przodków.
Piszę naszych, bowiem jednym z bohaterów przypomnianych przez Soplicę jest rotmistrz zakroczymski Walenty Łukawski, konfederat barski (w powstaniu miał tytuł pułkownika), który dla ratowania Ojczyzny poświęcił się i wraz z dwoma towarzyszami zadeklarował, że porwie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który był w tamtym czasie na pasku carycy Katarzyny II. Plan brawurowego porwania władcy z Warszawy zaakceptował przywódca konfederacji barskiej Kazimierz Pułaski. Konfederaci nie chcieli jednak króla zabijać, tak jak rewolucjoniści francuscy nieco później. Zamierzali tylko zdjąć go z tronu i zastąpić władcą, który – jako polski patriota – będzie służył Ojczyźnie, a nie Rosji. Król Staś był dla nich bowiem nie pomazańcem bożym, ale rosyjską marionetką.
Tak wyglądało to porwanie króla Stasia:
Niestety, marnie wyszła konfederatom ta akcja, bo jeden z nich (Jan Kuźma) zdradził swoich kolegów i przeszedł na stronę króla, a może od początku był królewskim zausznikiem w szeregach konfederatów? Strawińskiemu udało się uciec, zaś Łukawski został złapany w Warszawie i skazany na karę śmierci. Ścięto go publicznie, a ciało poćwiartowano. Jego żona Marianna, którą zmuszono od oglądania egzekucji męża, zmarła z przestrachu nieco później.
Odkąd poznałam tę smutną historię, to czuję wielką sympatię do dzielnych konfederatów barskich i ogromną niechęć do ostatniego króla Polski, który na tronie znalazł się tylko dlatego, że kiedyś tam posunął Katarzynę II. Sprzedawczyk i tyle!
Strasznie smutna jest ta historia z tym rotmistrzem Łukawskim, ale może to jakiś mój przodek? Wszakże po ojcu nazywam się Łukawska! Zakroczym, skąd pochodził Walenty, to przecież Mazowsze, a moi przodkowie ze strony ojca ze szlachty mazowieckiej pochodzą. Tyle wiem. Takiej szlachty biedniejszej, jak Rzędzian z „Ogniem i mieczem”, co to zawsze podkreślał: „jam szlachcic, choć ubogi”. Muszę zająć się prześledzeniem linii moich przodków ze strony ojca. Może natrafię na Walentego? Podobno miał jakiegoś syna, więc wszystko jest możliwe. Chętnie zaadoptuję takiego dzielnego rotmistrza na swego pradziadka!
W każdym razie, czytając u Rzewuskiego o tych wszystkich sarmackich warchołach i rębajłach miałam wrażenie, że czytam o swoich własnych przodkach, że w ich żyłach i w moich płynie ta sama krew. Łączy mnie z nimi nie tylko to samo nazwisko, ale także charakter i temperament.
Oprócz historii konfederatów barskich mamy w tej książce cudowne opowieści o księciu Karolu Radziwille „Panie Kochanku”:
Moja ulubiona historia jest o tym, jak w klasztorze bernardyńskim w Nowogródku zjechali się na sejmik ludzie księcia, zajmując celę gwardiana. W jednej celi spali wówczas pokotem na podłodze wysłanej słomą: książę Karol, Michał Rejten (krewny „tego Rejtana”), szatny Burgielski, Seweryn Soplica, egzorcysta zakonny, ojciec Idzioraz suka Nepta, ulubiona wyżlica księcia Karola. Reszta szlachty spała na dziedzińcu klasztornym.
No i w tej celi pod wieczór, zaraz po pacierzach książę Radziwiłł mówi:
- Ojcze Idzi, niech będzie pochwalony Jezus Chrystus!
- Na wieki wieków! Co książę pan rozkaże?
- Czy nie słyszy wasze, jak moja Nepta warczy? Zapewne nieboszczyk Wołodkowicz mnie nawiedza.
I dalej snuje się dygresja o tym, jak to pan Wołodkowicz w młodości był wielkim przyjacielem księcia pana i jak Wołodkowicza w Mińsku w trybunale niesłusznie na śmierć skazali.
Wspaniałe są też opowieści o trybunale lubelskim i dzielnym małym rycerzu z Litwy, który tak wspaniale umiał szablą robić, że wszystkich koroniarzy zwyciężał (Henryk Sienkiewicz musiał się chyba zainspirować tym opowiadaniem, stwarzając postać swego małego rycerza, czyli Michała Wołodyjowskiego), o wędrówce paru szlachciców do Siczy Zaporoskiej (znowu widać tu, czym się zachwycił Henryk Sienkiewicz i co wykorzystał w „Ogniem i mieczem”), o wielkim polskim patriocie Tadeuszu Rejtanie, który najpierw próbował powstrzymać sejm rozbiorowy w Grodnie, a kiedy to się nie udało, oszalał po Ojczyzny stracie, w końcu zadając sobie śmierć za pomocą szkła potłuczonego.
Ach, gdzie ten świat! Gdzie taka szlachta!
Zostaliśmy tylko my, jej potomkowie. W XVIII wiecznej Polsce było jej bardzo dużo, przecież około 10-15 procent ludności stanowiła wówczas szlachta, i to herbowa. Dla porównania – w tym samym czasie na zachodzie Europy w takich krajach jak Francja, Anglia czy Niemcy szlachta stanowiła zaledwie około 2 procent ludności. To bardzo mało. A u nas – voila! Przynajmniej co dziesiąty Polak był szlachcicem! Dlatego tak bardzo mogła rozwinąć się złota wolność szlachecka i wszelkie przywileje. Co się stało z tymi ludźmi? Gdzie są ich potomkowie? Część na pewno poginęła w powstaniach w XIX wieku, część wymordowali w XX wieku Sowieci i Niemcy… Ale może część została?
Jeśli czujesz w sobie szlacheckiego ducha, jeśli Twoje nazwisko kończy się na „ski” lub „cki”, jeśli w Twojej rodzinie krążą jakieś herbowe legendy lub przekazy o dawnej świetności – poczytaj sobie Rzewuskiego!
Najlepiej na głos!
Znajdziesz tam obraz Twoich przodków. Ale jeśli nawet Twoi przodkowie byli tylko chłopami czy mieszczanami, to i tak każdy prawdziwy Polak-katolik, Polak-patriota przyjmuje tamtą sarmacką tradycję za swoją własną i tylko do niej się odwołuje.
Innej tradycji przecież nie mamy!
Dlatego trzeba pokochać tych naszych pradziadów warchołów i rębajłów.
Innego wyjścia nie mamy!
Bo przecież...
My z nich wszyscy!
Alicja Łukawska
Tekst ukazał się na blogu Archiwum Mery Orzeszko
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz