Helena Kutyłowska, Wspomnienia z Podola (1898-1919)

Mała historia Lety
 

Ostatnio rozsmakowałam się w literaturze wspomnieniowej. W „Oczarowaniach” Ireny Lorentowicz[1] przeczytałam, że tak lubiane przeze mnie podpatrywanie dziejów przez dziurkę od klucza Francuzi nazywają la petite histoire. Ładnie.

Wspomnienia z Podola 1898-1919 Heleny (Lety) Kutyłowskiej to właśnie taka mała historia, opowiedziana prościutko, oszczędnie i bez ozdobników. Kresy i Warszawę oglądamy oczami brzdąca, a potem roztropnego podlotka. Pamiętnik został napisany po wielu latach, przede wszystkim z myślą o wnuczce, której jest dedykowany. Niestety, wspomnienia urywają się dość raptownie. Nigdy nie powstał ciąg dalszy, a szkoda. Książkę kończy krótka notatka o tym, jak potoczyły się losy autorki i jej bliskich w późniejszych latach.

Leta pochodziła z zamożnej rodziny ziemiańskiej. Państwo Kumanowscy mieszkali w okazałym majątku w powiecie lityńskim na Podolu. Autorka wspomina Kumanowce z zachwytem: 

„Czy były ładne? Dla mnie piękne: każda ścieżka, każde drzewko było mi znane i bardzo bliskie. Wieś leżała czę­ściowo na płaskim terenie, częściowo na siedmiu pagórkach. Z oddali widniały chatki białe lub malowane na niebiesko, otoczo­ne zielenią wiśniowych sadów i kwiatami.”[2]

Wspomnienia z Podola to próba rekonstrukcji świata kresowego dzieciństwa, który mimo upływu czasu wciąż urzeka. Nawet zdrobnienia imion miały wtedy inny smak – te Henrysie, Zygmusie i Maryńcie…

Nieczęsto zdarza się w pamiętnikach, że o charakterze autorki dowiadujemy się raczej niewiele. Leta na pewno nie jest dworkową dzierlatką. Wykazuje antytalent do robótek ręcznych, za to interesuje się myślistwem, końmi, psami. Jest aż nadto samodzielna, odważna, trochę rozhukana, a w dodatku wiecznie niezadowolona ze swojego wyglądu. Wprawdzie nie ma nic wspólnego z posłusznym dziewczątkiem, ale okazuje szacunek starszym. Kutyłowska kilka razy podkreśla, że tego konsekwentnie uczyli ją rodzice. Na przykład niegrzeczne zachowanie wobec koniuszego skończyło się wielką aferą i dziewczynka musiała go publicznie przeprosić. 

W pamięci autorki dwór w Kumanowcach zapisał się jako miejsce wyjątkowe. Celebrowano tam nie tylko życie rodzinne, ale i tradycje patriotyczne. Na ścianie wisiał haftowany kilim z orłem, poza tym Kumanowscy prowadzili tajne nauczanie języka polskiego i czytali zakazane przez cenzurę książki. Od rana do wieczora dwór tętnił życiem i słynął z gościnności. Kutyłowska wspomina, że rodzice przygarnęli przyjaciela, który przeżył załamanie nerwowe. Traktowany był jak domownik. Poza tym zapraszano na wakacje koleżanki Lety.

Przy dość wystawnym trybie życia gospodarzy potrzebna była liczna służba, która w specjalnych uniformach pełniła najprzeróżniejsze funkcje. Zatrudniano nawet tak zwanego dojeżdżacza (pomocnika psiarza, który w czasie polowań prowadził charty na smyczy). Była to grupa silnie zhierarchizowana, zdarzały się różne charaktery i starcia silnych osobowości. Swoją drogą dziwię się, że chyba żaden ówczesny polski pisarz nie zainteresował się głębiej tematem dworu od kuchni, ogrodu lub stajni.

Z relacji córki wynika, że choć to wcale nie było normą na podolskich dworach, właściciele Kumanowców bardzo dbali o chłopów, a szczególnie troszczyli się o ich zdrowie i edukację dzieci. Z drugiej jednak strony sporo o tamtych czasach mówi ceremonia zapraszania dziedzica na ślub, której punktem kulminacyjnym było padnięcie na twarz przed panem.

Z przyjemnością chłonęłam opisy wnętrz, posiłków i życia codziennego. Szczególnie barwnie Leta opowiada o świętach. Czas był wtedy zupełnie inną kategorią, o czym świadczy chociażby sposób przygotowania dań wigilijnych czy wielkanocnych. Na przykład kulinarne misteria związane z pieczeniem bab:

„Baby piekło się w piecach do chleba, które miały palenisko z półkolistym sklepieniem. Rozpalało się drewnem i paliło ogni­sko z przodu. Gdy sklepienie było wystarczająco rozgrzane, wstawiało się formy z ciastem i zamykało otwór odpowiednią zastawą. [...] Dwie dziewczyny stawały naprzeciw siebie, wbijały do niecki kopę żółtek, białka odrzucały do garnka czy miski. Przez pół godziny bez przerwy dłońmi ubijały tę kopę jaj. Gdy żółtka zaczynały trochę gęstnieć i bielały, klucznica dodawała cukier, a dziewczyny znowu ubi­jały pół godziny żółtka z cukrem. Dopiero do tej ubitej masy wsypywano mąkę. Mam wrażenie, że na kopę żółtek brano mniej więcej dwa funty mąki. Znowu całą godzinę mieszano. W końcu dodawano drożdże, roztopione masło, zapachy i znów pół godziny mieszano ciasto.

Następnie całą zawartość niecek okrywano bardzo staran­nie w ciepłym miejscu i mniej więcej po godzinie rośnięcia wle­wano do dobrze wysmarowanej masłem formy do jednej trze­ciej jej wysokości. W formach ciasto rosło dalej. Gdy już dobrze podrosło, wstawiano je do gorącego pieca. Z kopy żółtek wy­chodziły dwie baby, petynetowa tylko jedna.
Największą sztuką było wydobycie upieczonych bab z for­my! Układano je na przykryte prześcieradłami poduszki, a potem lekko i bardzo ostrożnie turlano aż do ostygnięcia. Tę ostatnią czynność wykonywano po to, by uniknąć zakalca, cia­sto bowiem było tak delikatne, że po wyjęciu z pieca bardzo łatwo mogło opaść. Robienie bab było pracą naprawdę nie lada. Dwie pary dziewcząt często zmieniały się. Baby były świetne, a znakomity ich smak mogą znać tylko ludzie, którzy kiedykolwiek jedli coś podobnego. Dzisiejszych bab nikt by podówczas nie tknął.”[3]

Jedną z najważniejszych rozrywek w dworze w Kumanowcach, a jednocześnie ogromną pasją Lety były polowania. Książka obfituje w opisy łowów. Przy tych fragmentach nie byłam w stanie wykrzesać z siebie ani ociupiny entuzjazmu: nie potrafię pojąć, jak można czerpać satysfakcję ze zwycięstwa w pojedynku: oszalałe z przerażenia zwierzę kontra grupa ludzi uzbrojonych w broń palną, na koniach, ze sforą psów. Argument autorki, że przecież zostało jeszcze tyle zajęcy, jakoś
mnie nie przekonał. Szczególnie przygnębiła mnie historia o oswojonych dzikach:

„W tak zwanej Stepowej Dębinie w czasie polowań na bażanty, których tam było mnóstwo, wypuszczano na wpół oswojone dziki, a myśli­wi mieli wiele radości, zabijając odyńca czy maciorę.”[4] 

Mały Książę chyba dostałby zawału.

Radość sprawiły mi natomiast wątki pensjonarskie. Leta ciekawie opisuje naukę w szkole w Warszawie. Bardzo zainteresowały mnie też uwagi o książkach jej dzieciństwa i młodości. Wśród najulubieńszych autorów pojawiają się między innymi: Amicis, Defoe, Mickiewicz, Sienkiewicz, Słowacki, Kra­szewski, Prus, Orzeszkowa, Rodziewiczówna, Konopnicka, Gąsiorowski, Przyborowski, Żuławski, Verne, Weyssenhoff, a z lektur wówczas obowiązkowych Puszkin, Lermontow, Turgieniew, Kryłow.

Kiedy czytałam o dzieciństwie tak beztroskim i dostatnim, w mój błogi nastrój wwiercała się natrętnie świadomość, że przy pozorach kresowej sielanki wśród stepów, kurhanów i oczeretów to było życie na wulkanie. Kapryśna historia zaplanowała dla Lety i jej rodziny trudną próbę. Z czasem wydarzenia polityczne stają się coraz bardziej obecne w opowieści. To daje się odczuć również w nastroju i tempie relacji. Ostatnie strony pamiętnika, opisujące dramatyczne przedzieranie się Lety do Polski z Odessy, czytałam z dużymi emocjami. Końcówka jest też lepsza pod względem literackim.

Tak bardzo żal, że skrupulatnie opisany w tej książce świat przestał istnieć. Zniknął właściwie z dnia na dzień. Mimo to wspomnienia Kutyłowskiej uczą cieszyć się chwilą, bardziej doceniać czas, który dane jest nam spędzić z najbliższymi i lepiej rozumieć znaczenie słowa dom, choć autorka nie porusza tych tematów wprost. Książka Lety to pełna godności lekcja utraty, tęsknoty i przemijania. Bez wielkich słów, bez nienawiści do tych, którzy dwór w Kumanowcach i poczucie bezpieczeństwa roznieśli w pył. Milczenie czasem mówi więcej niż krzyk rozpaczy: „Losów domu, parku, koni, psów nie opisuję, bo to zbyt bolesne…”[5]

Tekst oryginalny ukazał się na blogu Lektury Lirael

___________

[1] Irena Lorentowicz, Oczarowania, Instytut Wydawniczy PAX, 1972, s.147.
[2] Helena (Leta) Kutyłowska, Wspomnienia z Podola 1898-1919, Czytelnik, 2003, s. 18.
[3] Tamże, s. 36-37.
[4] Tamże, s. 65.
[5] Tamże, s. 97.